Feiten en cijfers.
Het Nederlandse elektriciteitsnet komt steeds meer onder druk te staan. De piekbelasting in 2022 was 17,5 GW, terwijl het geïnstalleerde zonne-energievermogen al meer dan 19 GW bedroeg. Het geïnstalleerde windvermogen zit nu al op 8,8 GW en zal toenemen tot meer dan 50 GW in 2050. (zie figuur 1 op klikken om te vergroten).
Tegelijkertijd is de elektrificatie van huishoudens al ver gevorderd en gaat deze nog sneller. Ruim 2,5 miljoen huishoudens hebben al een PV-systeem op hun dak, terwijl er inmiddels ongeveer 400.000 laadpalen en 900.000 hybride en volledig elektrische warmtepompen in Nederlandse huizen zijn geïnstalleerd. (zie figuur 2 op klikken om te vergroten).
Over het geheel genomen verschuift de energiemix meer van fossiele elektrische energie naar duurzame energie in een steeds hoger tempo. Duurzame energiebronnen vertegenwoordigen in 2022 al 40,2% van de totaal gegeneerde energie in Nederland. Verwacht wordt dat in 2023 meer dan 50% duurzame energie zal zijn. (zie figuur 3 op klikken om te vergroten).
Basis Principes van het Elektriciteitsnet.
Als er een bepaalde hoeveelheid energie wordt geconsumeerd en deze energie uit het energienet haalt, moet er ergens anders precies dezelfde hoeveelheid energie worden opgewekt en op hetzelfde moment aan het energienet worden teruggeven. Het energienet moet namelijk altijd in balans zijn omdat het energienet geen geheugen en bijna geen buffer heeft. (zie figuur 4 op klikken om te vergroten).
Hoewel dit principe complex klinkt, is deze manier van werken sinds de introductie van de eerste elektriciteitscentrale in Nederland sinds 1886 al een feit. De netbalans wordt bereikt doordat generatoren, die meestal op fossiele energie draaien, hun vermogen snel genoeg kunnen variëren om het stroomverbruik van de consumenten te volgen en na te bootsen. Tot voor kort werd stroomopwekking als variabel beschouwt en het stroomverbruik als een stabiele factor.
Productie van energie uit duurzame energiebronnen
Meer dan 100 jaar na de oprichting van de eerste elektriciteitscentrale, is de energieopwekking in Nederland aanzienlijk veranderd. De energieproductie is niet langer geconcentreerd in een paar grote, controleerbare centrales, maar wordt steeds meer gedecentraliseerd en gedistribueerd naar kleinere centrales, zoals windenergie en PV-systemen voor woningen.
Duurzame energie kan niet worden beheerd en gecontroleerd zoals fossiele energiecentrales. Als de zon schijnt, wordt er veel energie opgewekt en ook als het waait. Dit eenvoudige principe leidt tot een toenemende overproductie van duurzame energie en leidt op zijn beurt tot een onbalans op het elektriciteitsnet. De stroomopwekking van duurzame energie was alleen al in juni 2023 gedurende 140 uur hoger dan het volledige verbruik van Nederland.
Terwijl sommige grote windmolenparken tijdelijk kunnen worden stilgelegd, worden PV-installaties op woningen niet op dezelfde manier aangestuurd. Deze installaties wekken zoveel energie op als ze kunnen en exporteren dit naar het Nederlandse elektriciteitsnet om besparingen te genereren voor de huiseigenaar. Gezien de huidige salderingsregeling een volkomen rechtvaardige reactie van de markt.
Deze overproductie door wind en zon (het rode vlak van figuur 5 op klikken om te vergroten). moet worden beheerd. Echter, hoe hoger de overproductie, hoe moeilijker het wordt om dat voor elkaar te krijgen.
Beheer van overproductie
De verantwoordelijkheid voor het beheer van overproductie ligt primair bij 2 stakeholders:
-
Alle Nederlandse energieleveranciers (meer dan 50 leveranciers)
-
TenneT, de transmissienetbeheerder
De energieleveranciers in Nederland zijn verantwoordelijk voor het balanceren van hun portfolio. Dit betekent dat ze er te allen tijde voor moeten zorgen dat de energie die hun klanten verbruiken gelijk is aan de energie die ze aan het net leveren door deze zelf op te wekken of in te kopen op de energiemarkt.
In tijden van overproductie wordt deze logica echter op zijn kop gezet. De energieleveranciers moeten energie kwijtraken in plaats van het te leveren, door het te verkopen op de energiemarkten of door hun verbruik kunstmatig te verhogen om weer een evenwichtige portefeuille te krijgen. Gezien de toename van overproductie wordt het steeds moeilijker voor energieleveranciers om hun portfolio in balans te houden.
Als een energieleverancier niet in staat is om zijn portfolio te balanceren en er daadwerkelijk een onbalans op het net ontstaat, is TenneT verantwoordelijk om het net te balanceren. Dat doen ze door eerder ingekochte energie te activeren. Deze energie is echter duur en de energieleverancier die de onbalans heeft veroorzaakt, krijgt deze kosten doorberekend.
Kosten van onbalans
De kosten om het net te balanceren hangen af van de hoeveelheid balanseringsvermogen die nodig is en van de stroomprijs voor balanseringsvermogen. Het balanseringsvolume dat per jaar nodig is, is verdrievoudigd van 3,6 TWh in 2015 tot meer dan 10 TWh in 2023. Maar de kosten voor die energie zijn in hetzelfde tijdsbestek zelfs gestegen van 160 miljoen euro naar 1.700 miljoen euro (zie figuur 6 op klikken om te vergroten).
Die kosten moeten worden betaald door de energieleveranciers. Deze kosten worden grotendeels doorberekend aan hun klanten. Tot nu toe zijn deze kosten gelijkmatig verdeeld over alle klanten. Maar gezien de omvang van de stijgende kosten, wordt de last steeds meer verschoven naar de klant die het probleem veroorzaakt: klanten met PV-systemen. Deze kosten zijn geschat op €105 per huishouden.
Enkele energieleveranciers introduceerden kosten voor teruglevering voor hun PV-klanten, afhankelijk van de kWh die jaarlijks naar het net werden geëxporteerd. Meerdere energieleveranciers volgen met soortgelijke proposities om terugleveren minder aantrekkelijk te maken. Bij veel energieleveranciers wordt het ook steeds moeilijker om een meerjarig vast energiecontract af te sluiten met vergelijkbare voorwaarden als klanten zonder een PV-systeem.
Energieleveranciers bereiden zich voor op zeer hoge onbalanskosten, die naar verwachting sterk zullen stijgen komende zomer en jaren.
Tegelijkertijd is de discussie over het uitfaseren van de salderingsregeling weer in een stroomversnelling gekomen in de publieke discussie. Er zijn belanghebbenden die lobbyen om een einde te maken aan de salderingsregeling, zoals al is voorgesteld in het Nederlandse parlement, maar er zijn ook andere belangengroepen die zich ertegen uitspreken. Gezien de uitslag van de verkiezingen van november 2023, is de toekomst rondom salderen nog onduidelijker dan voorheen.
Wat niet ter discussie staat, is dat salderen één van de hoofdoorzaken is van het probleem van overproductie. Omdat het toestaat om eerder teruggeleverde energie gratis terug te voeren naar het huis, werkt het in feite als een virtuele batterij voor de huiseigenaar. Zoals eerder vermeld kan het elektriciteitsnet echter niet als een batterij werken, maar moet het voortdurend in evenwicht zijn.
Dit leidt tot een negatief effect voor energieleveranciers, omdat zij gedwongen worden om in de zomer overgeproduceerde energie af te nemen tegen een lage of negatieve prijs, terwijl ze in de winter duurder ingekochte energie terug moeten verkopen aan de huiseigenaar.
